Татарстан:версиослэн висъяськемзы
ч-п r2.6.5) (бот изменил: nl:Tatarije на nl:Tatarstan |
ч-п r2.7.1) (бот изменил: nl:Tatarstan на nl:Tatarije |
||
217-тӥ чур: | 217-тӥ чур: | ||
[[ms:Tatarstan]] |
[[ms:Tatarstan]] |
||
[[myv:Татаронь Республикась]] |
[[myv:Татаронь Республикась]] |
||
[[nl: |
[[nl:Tatarije]] |
||
[[nn:Tatarstan]] |
[[nn:Tatarstan]] |
||
[[no:Tatarstan]] |
[[no:Tatarstan]] |
15:54, 7 Тулыспалэ 2013 выллем версия
Татарстан | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Кылъёс | Бигер, ӟуч | ||||
Шоркар | Кузон | ||||
Президент Премьер-министр |
Рустам Минниханов Ильдар Халиков | ||||
Территория – ваньмыз – ву |
44-тӥ интыын 67 847 км² 6,4% | ||||
Улӥсьёс (2001) – ваньмыз – плотность |
8-тӥ интыын 3 778 504 55,5 адями/км² | ||||
Гимн | Татарстан гимнэз | ||||
Респу́блика Татарста́н (ӟуч сямен озьы ик Тата́рия, Татарста́н; биг. Татарстан Республикасы) – Россия Федерациысь субъект. Пыре Приволжской федеральной округе. Кылдытэмын 27 мае 1920-тӥ арын Автономной Татарской Социалистической Советской Республика нимаса. Шоркарез Кузон луэ. Бускельёсыз луо Киров, Ульяновск, Самара но Оренбург улосъёс, Башкирия, Марий Эл, Удмуртия, Чувашия.
1992-тӥ арын Татарстан Республикаын кутэм Конституцияя «Татарстан» но «Татарстан Республика» нимъёслэн юридической кужымзы одӥг луэ.
Историез
Волжской Булгария (VII даур—1240)
Кашанской княжество (1240—1438)
Кузон ханлык (1438—1552)
Кузон эксейлык (1552—1708)
Кузон губерния (1708—1917)
Татарской Автономной Советской Социалистической Республика (1920—1990)
22-тӥ мартэ 1918-тӥ арын Татаро-Башкирской Автономной Республика кылдытэмын вал. Граждан ож дыръя Башкортостан ас понназ луэмез сэрен, нимаз Татарстан автономия кылдытэмын 1920-тӥ арын. 30 декабре 1922-тӥ арын СССР-ысь Татарской Автономной Республика нимез юнмато.
Быдӟым отечественной ож бере ТАССР-ысь нырысетӥ секретарьёс: Зинат Муратов, 1957-тӥ арын со интые пукто Семён Игнатьевез. 1960-тӥ арысен 1979-тӥ арозь та ужзэ быдэсъя Фикрят Табеев, кудзэ воштӥз Рашид Мусин (1979—1982). Мусин бере со постын ужазы Гумер Усманов (1982—1989) но Минтимер Шаймиев (1989—1991) вал.
1970-тӥ арын Татарстанын 100 миллион тонн мувӧй кыскемын выл. СССР-лэн историяз нырысьсэ одӥг улос сомында «сьӧд зарни» поттыны быгатэм. Нош бӧрысь 1971-тӥ арын ини республикаын 1 миллиард мувӧй кыскизы, 1981-тӥ арын – кыкетӥзэ.
1990-тӥ арын Татарстанын конституция кутэмын вал. Солэн трос пунткъёсыз Россиысь конституцилы пумит луо вал.
30-тӥ августэ 1991-тӥ арын Татарстан суверенитет сярысь декларацизэ кутэ. Со декларациын республика ас понназ луись калыккуспо правоя субъектэн ялэмын (Россиен но мукет кунъёсын договор кутыны быгатэ, пе).
18 октябре 1991-тӥ арын Вылӥ Совет кутэ Татарстанлэн государственной независимостез сярысь актэз но 22 мае 1992-тӥ арын Вылӥ Совет кутэ Татарстан Республикалэн независимость пумысен постановлениез.
6 ноябре 1992-тӥ арын Татарстан Республикалэн Конституциез юнматэмын вал.
2000-тӥ арысен гинэ республикалэн Конституцияз воштонъёс пыртыса гинэ, Татарстан формально Россиысь субъект луыны кутскиз (фактъёс ласянь нош со, независимостьсэ ялэм бераз но, Россиен люкиськыны быгатымтэ).
Интыяськемез
Татарстан Россиялэн шораз интыяськемын, Шунды ӝужан пал Европаысь равнинаын, Волга-Урал регионын, Кама но Волга шуре итӥськон интыын. Шоркарез Мусколэсь 797 иськемын палэнын сылэ. Татарстан уйпалысен лымшор пала 290 искемлы кыстиське, шунды пуксён паласен шунды ӝужанозь ик 460 иськем кыстӥске.
Музъемезлэн быдӟалаез 67836,2 км². Улӥсьёсызлэн лыдзы 3768,5 сюрс адями (2005), соос пӧлысь каръёсын уло 74,5% (2005). Улӥсьёслэн плотностьсы: 55,4 адями/км² (2005). Калыкъёсыз: ваньмызлэсь трос бигеръёс (58,5 %) но ӟучъёс (39,0 %).
Инкуазь узырлыкез
16% музъемъёсыз нюлэсэн шобыртэмын. Байлыко луэ мувӧен, эгырен, торфен, гипсэн, известнякен, горд сюен. Татарстан пыр бызё Кам, Волга, Ватка, Тӧдьы Кам шуръёс. Кык бадӟымесь тыметъёсыз вань – Куйбышевской но Нижнекамской. Ужа Нижнекамской ГЭС. Ог 8 сюрс пала пичи тыос лыдъясько.
Кивалтон удыс
Татарстан Республика 43 ёрослы люкемын, со сяна, 14 кар лыдъяське. Республикаен кивалто Президент, Правительство, Кун Кенеш. Валтӥсь законэз – Татарстан Республикалэн Конституциез
Кун кылъёс
Татарстан Республикалэн Конституциезъя кун кылъёс лыдясько бигер но ӟуч кылъёс.
Религия
Республикаын сюрс пала пӧртэм вӧсяськон огазеяськонъёс ужало. Валтӥсь религиос – ислам но православие.
Каръёсыз но ёросъёсыз
Татариын — 43 ёрос, 20 кар (соос пӧлын 14 — республикалэн подчиненияз), 21 кар типъем посёлок, 897 гурт кенеш.
Каръёсыз
1.Республикалэн подчиненияз:
Азнакай, Альметьевск, Бугульма, Алабго, Заинск, Зеленодольск, Кузон, Лениногорск, Тупал Чалды, Нижнекамск, Чистополь.
2. Ёрос подчинениын:
Огырчи, Бавлы, Болгар, Буинск, Лаишево, Мамадыш, Менделеевск, Мензелинск, Нурлат, Тетюши
Ёросъёсыз
- Огырчи ёрос , центрез — Огырчи
- Азнакай ёрос , центрез — Азнакай
- Аксубай ёрос , центрез — Аксубай
- Актаныш ёрос , центрез — Актаныш
- Алексеевской ёрос , центрез — Алексеевской
- Алькеев ёрос , центрез — Базар Матаки
- Альметьевск ёрос , центрез — Альметьевск
- Апастово ёрос , центрез — Апастово
- Арск ёрос , центрез — Арск
- Атнин ёрос , центрез — Бадӟым Атня
- Бавлы ёрос , центрез — Бавлы
- Балтаси ёрос , центрез — Балтаси
- Бугульма ёрос , центрез — Бугульма
- Буинск ёрос , центрез — Буинск
- Вылӥ Услон ёрос , центрез — Вылӥ Услон
- Высокогорской ёрос , центрез — Высокая Гора
- Дрожжаной ёрос , центрез — Вуж Дрожжаной
- Алабго ёрос , центрез — Алабго
- Заинск ёрос , центрез — Заинск
- Зеленодольск ёрос , центрез — Зеленодольск
- Кайбицы ёрос , центрез — Бадӟым Кайбицы
- Камско Устье ёрос , центрез — Камское Устье
- Кукмор ёрос , центрез — Кукмор
- Лаишево ёрос , центрез — Лаишево
- Лениногорск ёрос , центрез — Лениногорск
- Мамадыш ёрос , центрез — Мамадыш
- Менделеевск ёрос , центрез — Менделеевск
- Мензелинск ёрос , центрез — Мензелинск
- Муслюмово ёрос , центрез — Муслюмово
- Нижнекамск ёрос , центрез — Нижнекамск
- Новошешминск ёрос , центрез — Новошешминск
- Нурлат ёрос , центрез — Нурлат
- Пестрецы ёрос , центрез — Пестрецы
- Рыбная Слобода ёрос , центрез — Рыбная Слобода
- Сабы ёрос , центрез — Узыр Сабы
- Сарманово ёрос , центрез — Сарманово
- Спасск ёрос , центрез — Булгар
- Тетюши ёрос , центрез — Тетюши
- Тукай ёрос , центрез — Тупал Чалды
- Тюлячи ёрос , центрез — Тюлячи
- Черемшан ёрос , центрез — Черемшан
- Чистополь ёрос , центрез — Чистополь
- Ютазы ёрос , центрез — Уруссу
Дышетон удыс но наука
Дышетон удысын тырше ог 170 сюрс адями. Республикаын 2434 школа ужа. Кузон 200 ар пала Восточной Еропаысь одӥгез кужмо научной центрен лыдъяське. Татын аслэсьтыз тодос школаоссэ радъязы Н. И. Лобачевский, Н. Н. Зинин, А. М. Бутлеров, А. Е. Арбузов, Е. К. Завойский, В. В. Радлов, К. Фукс, Ш. Марджани и К. Насыри но мукетъёсыз. Быдӟым ож дырья трос пӧртэм дышетсконниос отчы эвакуацие ыстэмын вал.
Татарстан – Россиысь валтӥсь научной центрен луэ. Отын Россиысь Наукая Академилэн пӧртэм институтъёсыз ужало.
Россиысь республикаос | |||
Адыгея | Алтай | Башкирия | Бурятия | Дагестан | Ингушетия Карелия | Коми | Кабардино-Балкария | Калмыкия | Карачаево-Черкесия Крым | Марий Эл | Мордовия | Татарстан | Тува | Удмуртия Уйпал Осетия | Хакасия | Чувашия | Чечня | Якутия |