Кам сьӧр удмуртъёслэн дӥськутсы

Википедиысь материал

Та пӧртэмлыкен дӥськутэз нулло вал Пермь улосвылысь Куеда ёросын, Башкортостанын Балтач, Бураево, Татышлы, Калтасы, Кушнаренково но Янаул ёросъёсын улӥсь удмуртъёс.

Кам сьӧр удмуртъёс (тупалъёс) ас дӥськутазы троссэ башкиръёслэсь асэстӥллям, соин ӵош ик асьсэлэсь но вашкала тодметъёссэс утьыны быгатӥллям.

Кышномуртъёслэн дӥсьсы пӧлын валтӥсь инты басьтэ дэрем. Сое висъяло вал вурем материалэзлэн буёл тусызъя но пужъятэмезъя. Кылсярысь, кечато дэралэсь ке вуремын, дэремзэс "шакмако" шуо, дэра бичаса куэмын ке, - "чептарь"* но мукет. Пужыё куэмлэсь вуремзэ сюанлы каро вылэм. Дэремзэс одӥг дэра вандэтлэсь вуро, ӝутэм сюбег сиресэн. Гадь кыретэз пырак. Паськытэз кильымез (диал.: сӧзы) 50 см пасьта луэ, со кус улланьтӥ ик тупатӥське. Вылӥетӥзгес дуно басмалэсь (яркыт буё кашамирлэсь) эшшо кык кильымъёс пуктӥсько на.

Гадь вылазы дэрем улэ кышноос лякиётупатэм басма вандэт (диал.:мурашет, кыкрак) поно вал, нош вылаз камзол* улэ - чеберъяса лэсьтэм гадькотыртэм (муресазь). Со ньыль сэрего (улӥ палыз конгыро*), укоен кыскемын. Та гадькотыртэмъёссэ нылмурт бызён азяз дася вал, юрттылӥзы солы матысь ӵыжы-выжыосыз. Пирдан сандыказ бызёно ныллэн соос трос гинэ люкасько вылэм, угось сюанысен кузьмаськон арбериос пӧлысь нылкышноос таоосэ тужгес дуноен лыдъяллязы. Воргоронъёслы ӵемгес тамак пуйы кузьмаллям.

Азькышет (диал.: ашет). Юон дыре дисянозэ бичаса куэм кечато дэралэсь вурылӥзы, со гадё луэ. Урдэсъёссэ но сӧзулзэ сюрсо дэраен бугоръяллязы. Ужан азькышетсэс кечато куэм дэралэсь вурылӥзы ке, вӧсяськонлы дасямзэ - тӧдьы дэралэсь. Тазэ азькышетсэс уг кильымало вылэм.

Юмшан дӥськутсы пӧлын одно ик пильыслэсь вурем нго укоен чебермам камзол луэ. Со саестэм вуриське, тусызъя тодэ вайытэ бигер но башкир нылкышноослэсь камзолзэс. Тӧдьы но горд дэралэсь яке басмалэсь кузь яркыт тугъёсын кышет (диал.: ӟалык*) вурылӥзы. Выль кенлэн пирданаз туго бадӟым буртчин шалез (диал.: чуко шаль*) но луэ вал. Кузебай Герд нимо музейын тупал удмуртъёслэн одӥг чалмазы но ӧвӧл, сое нуллӥлям шуыса тодӥськом Н. И. Тезяковлэн гожъямъёсысьтыз (Тезяков Н. И. Вотяки Больше-Гондырской волости. Чернигов, 1892). Одӥгез тодмо: таӵе чалмаосын ветлӥзы ке но, XX даурлэн кутсконаз соос улонысь ышизы ини.

Кышетъёс сяна, нылкышноослэн манлай* йыркерттонзы но вылэм. Со пеймыт буё басмалэсь яке дэралэсь лэсьтэм маке, пумъёсаз калъёс вурӟемын. Улысь дуртӥз кык чур векчи азвесь коньдон бырттылэмын, вылыз ӧжытак шымыртэмын. Манлаез дӥсяло вал "дьырсикузя" нимаськись йырси чеберъяськонзы вылтӥ, собере кышет (диал.: ӟалык) кертто. Дьырсикузя чеберъян нылкышнолэн тыбыртӥз камзол вылтӥз ваське. Малпан кылдэ, ӵапак та манлай йыркерттэтлы ышыны юрттӥз шуыса.

Чеберъянъёссы: гурултӥ лэзиськисез "пелькузя"* шуиське, гадь вылэ тупатӥськисьёсыз - "паськыт ошет" нол "ӟоскыт ошет". Паськыт ошет дэра вылтӥ сюбег уко вандэтъёсын чебермаса лэсьтӥське, вылтӥзы сизьым чур векчи азвесь коньдон бырттылэмын. Сое юон дыръя гинэ дӥсяло вылэм. Огшоры дыръя нылъёс но кышномуртъёс ӟоскыт ошет нуллӥллям. Таяз ошетэ векчи азвесь коньдонзэ куинь чур гинэ бырттыло вылэм. Куд ёросъёсын та чеберъянэз удмуртъёс "ӟака"* шуо. Мукетыз чеберъяськон "сырга"* шуиське, со жильы борды азвесь коньдонъёс бырттылыса лэсьтӥське. Нулло сыргаез паськыт но ӟоскыт ошетъёсын. Пельпум вылтӥ тупатӥськисьсэ чеберманзэс (диал.: сильсюмыс*) вылазы самой берло ошо вылэм. Суязы поскес (диал.: билязик*) поно, чиньыосазы - векчи коньдоно зундэс (диал.: ӟизыето зундэс).

Пыдазы кут, колоша но башмак нуллӥллям. Куд-ог семъяосын али ке но колоша выллем нинлэсь* кутам башмакъёс (диал.: башмак кут) нулло. Гужем пыдазы дӥсяло вылэм дэралэсь вурем чуглэс (диал.: буйчуглэс*), толалтэ - урдэглэсь вурем чуглэс (диал.: урдэгчуглэс*) но пыдныр (диал.: нырос). Со озьы ик дэралэсь яке урдэглэсь пӧрмытӥське. Туала арын воштӥськыны одно ик бигер колоша но кунчизэ чильпаса керттэм ыж гон пыдныръёс возё.

Нылкышноослэн выл дӥськутсы "бешмет"* нимаське. Со басмалэсь яке урдэглэсь вуремын, сӧзул палтӥз паськытатэмын, куско каремын.

Ныл дэрем вурон манерзыя кышномурт дэремлэсь трослы пӧртэм. Со кильымамтэ, куско, кустӥз шымыръямын. Тодӥсьёслэн верамзыя, нылъёс йыразы котырес но кузялэс такъя нуллӥллям, но XX даурлэн кутсконаз та такъяосыз уд адӟы ни вылэм.

Пиосмуртъёслэн дӥськутсы таӵе: дэрем, гожмо дэралэсь вурем штани (вӧсяськон штанизы тӧдьы дэралэсь луэ), тӧдьыё-пурысё сюрсо дэралэсь вурем дукес но паськыт кускерттон (диал.: пукран). Йыразы гын шляпа изьыяло вылэм. Малэсь но кыӵе тӥрлыкен та шляпаоссэс пӧрмыто вылэм, ӟеч гожъям Н. П. Гринкова, 1939-тӥ арын Кам сьӧр удмуртъёс доры экспедициен потам бераз.

Пичи пиослы но пиосмуртъёслы урдсо гын шляпа лэсьтыны пӧртэм кабъёс (диал.: калэп*) куто вылэм. Ужан тӥрлыкъёссы сыӵе ик, маин гын сапег лэсьто. Шляпаоссэс сӥзьыл вордскем ыжпиослэн тулыс ӵышкем ыж гонзылэсь лэсьтӥллям. Одӥг воргорон шляпалы 300 г ыж гон мынэм, быдэ вуымтэослы — 200 г, пичи пиослы — 150грамм.

<Лебедева С.Х. Удмурт калык дӥськут = Удмуртская народная одежда. Ижевск, Удмуртия, 2008. – 208 с>