Татарстан

Википедиысь материал
Татарстан Республика
Татарстан Республикасы
Ошибка Lua в Модуль:Wikidata на строке 301: Функция для отображения значения не найдена.. Ошибка Lua в Модуль:Wikidata на строке 301: Функция для отображения значения не найдена..
Флаг Герб
Татарстанлэн гимнэз
Tatarstan in Russia.svg
Официальной кылъёс бигер, ӟуч
Шоркар Кузон
Тужгес бадӟым каръёс Кузон, Тупал Чалды, Нижнекамск, Альметьевск
Президент
Премьер-министр
Рустам Минниханов
Ильдар Халиков
Территория
• Ваньмыз
• Вувыл
44-тӥ интыын
67 847 км²
6,4 %
Улӥсьёс
• Дунъян (2015)
Плотность

3 855 258 адями (8-тӥ интыын)
56,82 адями/км²
ВВП
  • Ваньмыз (2018)
  • Адямилы быдэ

35,2 млрд долл.
10 060 долл.
Валюта Манет
Интернет-доменъёс .tatar, .tatarstan.ru, .kazan.ru
Дырлэн зонаосыз MSD но Европа/Москва[d][1]

Tatar03.png

Татарста́н Респу́блика (биг. Татарстан Республикасы), Россия Федерациысь субъект. Пыре Приволжской федеральной округе. Кылдытэмын 27 мае 1920-тӥ арын Автономной Татарской Социалистической Советской Республика нимаса.

Шоркарез Кузон луэ. Бускельёсыз луо Башкортостан, Удмуртия, Марий Эл, Чувашия, Киров, Ульяновск, Самара но Оренбург улосъёс.

1992-тӥ арын Татарстан Республикаын кутэм Конституцияя «Татарстан» но «Татарстан Республика» нимъёслэн юридической кужымзы одӥг луэ.

Историез[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

22-тӥ мартэ 1918-тӥ арын Татаро-Башкирской Автономной Республика кылдытэмын вал. Граждан ож дыръя Башкортостан ас понназ луэмез сэрен, нимаз Татарстан автономия кылдытэмын 1920-тӥ арын.

30 декабре 1922-тӥ арын СССР-ысь Татарской Автономной Республика нимез юнмато.

Быдӟым отечественной ож бере ТАССР-ысь нырысетӥ секретарьёс: Зинат Муратов, 1957-тӥ арын со интые пукто Семён Игнатьевез. 1960-тӥ арысен 1979-тӥ арозь та ужзэ быдэсъя Фикрят Табеев, кудзэ воштӥз Рашид Мусин (1979—1982). Мусин бере со постын ужазы Гумер Усманов (1982—1989) но Минтимер Шаймиев (1989—1991) вал.

1970-тӥ арын Татарстанын 100 миллион тонн мувӧй кыскемын выл. СССР-лэн историяз нырысьсэ одӥг улос сомында «сьӧд зарни» поттыны быгатэм. Нош бӧрысь 1971-тӥ арын ини республикаын 1 миллиард мувӧй кыскизы, 1981-тӥ арын – кыкетӥзэ.

1990-тӥ арын Татарстанын конституция кутэмын вал. Солэн трос пунткъёсыз Россиысь конституцилы пумит луо вал.

30-тӥ августэ 1991-тӥ арын Татарстан суверенитет сярысь декларацизэ кутэ. Со декларациын республика ас понназ луись калыккуспо правоя субъектэн ялэмын (Россиен но мукет кунъёсын договор кутыны быгатэ, пе).

18 октябре 1991-тӥ арын Вылӥ Совет кутэ Татарстанлэн кун независимостез сярысь актэз но 22 мае 1992-тӥ арын Вылӥ Совет кутэ Татарстан Республикалэн независимость пумысен постановлениез.

6 ноябре 1992-тӥ арын Татарстан Республикалэн Конституциез юнматэмын вал.

2000-тӥ арысен гинэ республикалэн Конституцияз воштонъёс пыртыса гинэ, Татарстан формально Россиысь субъект луыны кутскиз (фактъёс ласянь нош со, независимостьсэ ялэм бераз но, Россиен люкиськыны быгатымтэ).

Интыяськемез[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Татарстан Россиялэн шораз интыяськемын, Шунды ӝужан пал Европаысь равнинаын, Волга-Урал регионын, Кам но Волга шуре итӥськон интыын. Шоркарез Мусколэсь 797 иськемын палэнын сылэ. Татарстан уйпалысен лымшор пала 290 искемлы кыстӥське, шунды пуксён паласен шунды ӝужанозь ик 460 иськем кыстӥське.

Музъемезлэн быдӟалаез 67836,2 км². Улӥсьёсызлэн лыдзы 3768,5 сюрс адями (2005), соос пӧлысь каръёсын уло 74,5% (2005). Улӥсьёслэн плотностьсы: 55,4 адями/км² (2005). Калыкъёсыз: ваньмызлэсь трос бигеръёс (58,5 %) но ӟучъёс (39,0 %).

Инкуазь узырлыкез[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

16% музъемъёсыз нюлэсэн шобыртэмын. Байлыко луэ мувӧен, эгырен, торфен, гипсэн, известнякен, горд сюен.

Татарстан пыр бызё Кам, Волга, Ватка, Тӧдьы Кам шуръёс. Кык бадӟымесь тыметъёсыз вань — Куйбышевской но Нижнекамской. Ужа Нижнекамской ГЭС. Ог 8 сюрс пала пичи тыос лыдъясько.

Кивалтон удыс[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Татарстан Республика 43 ёрослы люкемын, со сяна, 14 кар лыдъяське. Республикаен кивалто Президент, Правительство, Кун Кенеш. Валтӥсь законэз — Татарстан Республикалэн Конституциез

Кун кылъёс[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Татарстан Республикалэн Конституциезъя кун кылъёс лыдясько бигер но ӟуч кылъёс.

Религия[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Республикаын сюрс пала пӧртэм вӧсяськон огазеяськонъёс ужало. Валтӥсь религиос – ислам но православие.

Каръёсыз но ёросъёсыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Татариын — 43 ёрос, 20 кар (соос пӧлын 14 — республикалэн подчиненияз), 21 кар типъем посёлок, 897 гурт кенеш.

Каръёсыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

1. Республикалэн подчиненияз:

Азнакай, Алабго, Альметьевск, Бугульма, ЗаинскЗеленодольск, Кузон, Лениногорск, Нижнекамск, Тупал Чалды, Чистополь.

2. Ёрос подчинениын:

Бавлы, Болгар, Буинск, Лаишево, Мамадыш, Менделеевск, Мензелинск, Нурлат, Огырчи, Тетюши

Ёросъёсыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Дышетон удыс но наука[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Дышетон удысын тырше ог 170 сюрс адями. Республикаын 2434 школа ужа. Кузон 200 ар пала Восточной Европаысь одӥгез кужмо научной центрен лыдъяське. Татын аслэсьтыз тодос школаоссэ радъязы Н. И. Лобачевский, Н. Н. Зинин, А. М. Бутлеров, А. Е. Арбузов, Е. К. Завойский, В. В. Радлов, К. Фукс, Ш. Марджани и К. Насыри но мукетъёсыз. Быдӟым ож дырья трос пӧртэм дышетсконниос отчы эвакуацие ыстэмын вал.

Татарстан — Россиысь валтӥсь научной центрен луэ. Отын Россиысь Наукая Академилэн пӧртэм институтъёсыз ужало.

Россиысь республикаос
Flag of Adygea.svg Адыгея | Flag of Altai Republic.svg Алтай | Flag of Bashkortostan.svg Башкирия | Flag of Buryatia.svg Бурятия | Flag of Dagestan.svg Дагестан | Flag of Ingushetia.svg Ингушетия
Flag of Karelia.svg Карелия | Flag of Komi.svg Коми | Flag of Kabardino-Balkaria.svg Кабардино-Балкария | Flag of Kalmykia.svg Калмыкия | Flag of Karachay-Cherkessia.gif Карачаево-Черкесия
Flag of Crimea.svg Крым | Flag of Mari El.svg Марий Эл | Flag of Mordovia.svg Мордовия | Flag of Tatarstan.svg Татарстан | Flag of Tuva.svg Тува | Flag of Udmurtia.svg Удмуртия
Flag of North Ossetia.svg Уйпал Осетия | Flag of Khakassia.svg Хакасия | Flag of Chuvashia.svg Чувашия | Flag of the Chechen Republic.svg Чечня | Flag of Sakha.svg Якутия
  1. 1,0 1,1 1,2 https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe