Удмурт латин алфавит

Википедиысь материал

Удмурт латин алфавитлатин букваослэсь лэсьтэм удмурт алфавит. Таӵе алфавит вылэ пыкъяськись гожъяськон сӧзнэтэз удмурт латиница шуо. Туннэ нуналлы удмурт латиницалэн трос пӧртэм йӧсъёсыз малпамын, нош соос пӧлысь одӥгез но официально кутэмын ӧвӧл.

История[Тупатыны | бамлэсь кодзэ тупатоно]

Удмурт письменность кылдӥз XVIII даур пумын кириллицалэн инъет вылаз. Валамон, эксэй Россия вакытэ мукет алфавитъёс мыдвыжы кылъёс понна ӧз эскериськылэ ик: удмурт кыл со дыре ӟуч букваосын гинэ гожтӥськылыны быгатэ вал. Кириллицалэсь плюсъёссэ но минусъёссэ нокин ӧз ёзвия.

Огъя коми-удмурт латин алфавитлы проект

Ваньзэ воштӥз Быдӟым Октябрь социалистической революция. Россиысь калыкъёсты эрике лэзьыса, со культураоссэс но кылъёссэс азьланьтонлы выль инвисъёсты усьтӥз. 1918-тӥ арын ӟуч орфографиез реформа ортчытэмын вал. Со бӧрсьы мукет калыкъёс но письменностьёссэс умоятыны тыршылӥзы. Тросэз, нырысь ик тюрк калыкъёс, латиницае выжыны ӧдъязы. Совето власть сыӵе кичӧлтонъёслы мылкыд сётылӥз но котькызьы юрттылӥз. 1930-тӥ арын латиницае выжон пумысен Удмуртиын но малпаны кутскизы. Латин алфавит бордын малпакузы, удмурт активистъёс коми эшъёсын (В. И. Лыткинэн но мукетэныз) ӵош ужазы, угось удмурт но коми кылъёслэн фонематической сӧзнэтъёссы куспазы копак тупало бере, пуктэмын вал соослы кыкназылы одӥг латин алфавитэз лэсьтоно шуыса. 1931-тӥ арын Удмуртиын ужаны ӧдъяз Выль алфавитъя Всесоюзной центральной комитетлэн (ВА ВЦК) интыысь комитетэз (солэн ужаз пыриськизы Семён Жуйков, Яков Ильин, удмурт калыкез югдытон удысын мукет тодмо ужасьёс но). 16-тӥ толшоре 1931-тӥ арын ВА ВЦК-лэн пленумез огъя коми-удмурт алфавитлы проектсэ юнматӥз. Со проектэз лэсьтӥзы выль унифицированной алфавитлэн инъет вылаз. Солэн вылтусыз туж аспӧртэм вал: алфавитэ пыртэмын вал уно берыктэм, гожмам, курикоесь, олокызьы эшшо мукет карем латин но ӟуч букваос. Лингвистикая учкыса, алфавитлэн проектэз кылдытэмын вал «одӥг графема — одӥг фонема» принципъя.

Удмурт латин алфавитэз 1933-тӥ арын улонэ кабенак пыӵатыны чаклазы, однако 1932-тӥ арын на, ужез умойтэм радъямен, выль алфавитъя интыысь комитет фактически куашказ. Соин сэрен удмурт кылэз латинизация ортчытэмын ӧй вал.

Латинизаци сярысь юан султӥз выль кужымен 1990-тӥ аръёсы, перестройка бере. Соку Удмуртия, суверенитет басьтыса, быдэс дуннелы усьтӥськиз. Удмурт кылэз выльдытон ласянь пӧртэмесь идеяос кылдӥзы, со лыдын чузъяськылӥзы куараос но латин алфавитэ выжон пумысь. Таӵе ужрад удмурт калыкез «бадӟым братъёсызлы» (финнъёслы, эстонъёслы, венгръёслы) матэ карысалыз. Жаляса верано, та малпанъёс быдэсмыны ӧз быгатэ.

XXI даурлэн нырысь аръёсаз удмурт латиница бордын уж азинскылӥз тырмыт практической ужпумъёс понна. Со вакытэ Удмуртиын Интернет ӝог азьланьтӥськиз, удмурт кылын нырысетӥ сайтъёс потыны кутскизы. Нош та процесс шуген мынӥз, малы ке шуоно трос шрифтъёсын но кодировкаосын аспӧртэм удмурт букваос (ӝ, ӟ, ӵ) ӧй вал. Та удмурт пусъёсты клавиатураен печатлан озьы ик луиз секыт уж. Соин удмурт латиница но транслит татын умой альтернативае пӧрмизы. Юникодлэн вӧлмонэныз сэрен 2010-тӥ аръёсын проблемалэн лэчытлыкез ичиёмиз но, удмурт латиница кулэлык быриз.

Туала уж-югдур[Тупатыны | бамлэсь кодзэ тупатоно]

Али дыре (2019 ар) удмурт кылэз латин каронъя нокыӵе официальной ужъёс уг ортчытӥсько. Со шоры учкытэк, куд-ог удмурт активистъёс латиницалэсь пӧртэмесь вариантъёссэ Интернетын мылысь-кыдысь уже куто (кылсярысь, социальной сетьёсын — Фэйсбукын).